Jean Echenoz (°1947) is de meester van de lichte ironie en werd daar in 1999 al voor gebrevetteerd met de Prix Goncourt voor Je m'en vais. Sindsdien staat de Franse schrijver garant voor speelse en gevoelige romans, vol onverwachte wendingen.

Het verrast enigszins dat ook Echenoz zich met 14 in 2002 op de Eerste Wereldoorlog gooide. Ook in Frankrijk kun je immers de straten plaveien met romans over de grote wereldbrand. Tikje absurd dat Uitgeverij De Geus nu pas met de vertaling van 14 komt, net na het herdenkingsjaar. Maar het zou doodjammer zijn als deze bijzondere roman onopgemerkt blijft.

Echenoz zoekt het kleine in de Groote Oorlog en zoomt in op de belevenissen van vijf 'hommes ordinaires', die noodgedwongen meesjokken in de gruwel. De schrijver beseft dat hij misschien weinig wereldschokkends heeft toe te voegen aan de stapel WOI-boeken: 'Dit alles is al duizend keer beschreven, dus misschien is het niet de moeite om nog langer stil te staan bij die smerige, stinkende opera. Misschien is het ook niet erg nuttig of relevant om de oorlog met een opera te vergelijken, vooral als je niet zo van opera houdt, ook al is die net als hij overweldigend, pompeus, buitensporig, vol langdradige passages, en ook al maakt die net als hij veel lawaai en is hij op den duur nogal saai.'

Vervolgens voert Echenoz ons mee langs vijftien taferelen waarover langzaamaan een melancholieke gloed komt te hangen en waarin het luiden van de stormklok - signaal voor de mobilisatie - drastisch het leven door elkaar husselt. Dat de oorlog 'een kwestie van hooguit veertien dagen' is, blijkt al snel een pijnlijk misverstand.

Centraal staat Anthime, een timide boekhouder in een schoenenfabriek, ergens in de Vendée. Hij is 'van gemiddelde lengte en met een alledaags gezicht waar zelden een glimlach op verscheen en dwars een snor overheen stond zoals bij vrijwel alle mannen van zijn generatie'. Samen met de slagersjongen Padioleau, vilder Bossis en zadelmaker Arcelin belandt hij in de kazerne. En dan is er ook de zelfbewustere, bijna hooghartige Charles, de onderdirecteur van de schoenenfabriek, met wie Anthime in een rivaliteit over de mooie Blanche is gewikkeld, de dochter van de fabriekseigenaar. Vanaf het front krijgt ze zowel van Anthime als Charles brieven toegestuurd. Intussen brengt ze haar eerste kind ter wereld. Van Charles? Mogelijk.

Slechts een van beiden zal de oorlogsesbattementen overleven en haar hand krijgen. De dood houdt lelijk huis. Vrijwel alle vrienden van Anthime komen om of zijn voorgoed gehavend. Tja, welke uitweg moet je nu eenmaal zoeken in een oorlog? 'De enige oplossing is te worden afgekeurd, dus bij gebrek aan beter wachten ze allemaal uiteraard op de goeie kwetsuur, de kwetsuur waar je naar gaat verlangen, de kwetsuur die je (...) een vrije aftocht garandeert.'

Liefdevolle afstand

Echenoz doordringt ons op meesterlijk terloopse wijze van de idiote oorlog. Niet met de voorhamer maar met een fijn scalpel vol ironische melancholie, terwijl hij zijn personages monstert met liefdevolle distantie. Na de ravage raapt iedereen zich weer samen voor het noodzakelijke leven: the show must go on.

Echenoz vangt het in een grandioos slothoofdstuk, waarin het estafettestokje wordt doorgegeven. Met zijn roman 14 voegt hij véél meer dan zomaar een voetnoot toe aan de stapel WOI-literatuur.

DIRK LEYMAN ■

Verberg tekst

Het lijkt wel of de stroom publicaties over de Eerste Wereldoorlog nooit opdroogt. Ook Jean Echenoz laat in14 de strijd weer opflakkeren. Niet dat het boek geschreven is om mee te surfen op de herdenkingsgekte. Het origineel verscheen al in 2012, maar werd nu pas in het Nederlands vertaald. 'Dat alles is al duizend keer beschreven, dus misschien is het niet de moeite om nog langer stil te staan bij die smerige, stinkende opera', bedenkt de verteller. Want net als zo'n muziekdrama is een oorlog 'overweldigend, pompeus, buitensporig, vol langdradige passages', maakt hij 'veel lawaai en is hij op den duur nogal saai'. Dat kan gelukkig niet gezegd worden van deze compacte roman. Zelden werd een oorlog in zo'n kort bestek uitgevochten.

Doorgaans inspireert de Eerste Wereldoorlog romanciers tot boeken van lange adem, in de trant van Het vuur van Henri Barbusse,Houten kruisen van Roland Dorgelès,Oorlogsroes van Ernst Jünger of Van het westelijk front geen nieuws van Erich Maria Remarque. Bij Echenoz krijgt de grote wereldbrand zijn beslag in ruim honderd spaarzaam bedrukte bladzijden. In een vloek en een zucht is het allemaal voorbij. Eigenlijk is zo'n ernstig, bloederig onderwerp niets voor de Franse schrijver, die bekendstaat om zijn luchtige toon en zijn speelse geest. De jongste jaren verdiepte hij zich in de lotgevallen van de componist Maurice Ravel, de atleet Emil Zàtopek en de uitvinder Nikola Tesla, maar na Ravel, Hardlopen en Flitsen heeft hij de beroemdheden verruild voor de Fransman met de pet.

Stormklok

In de openingsbladzijden verheugt het personage zich op eenvoudige genoegens als een eindje fietsen en een stukje lezen. Die onschuldige bezigheden wil Anthime op een zonnige zomerdag gaan verrichten, maar de mobilisatie steekt daar een stokje voor. De wind waait plots uit de verkeerde hoek. Letterlijk. Er steekt een felle windvlaag op, waarna de stormklok begint te luiden. Anthimes boek valt van zijn bagagedrager en waait open bij een hoofdstuk met als titel 'Aures habet, et non audiet'. Dat moet allicht Quatrevingt-treize van Victor Hugo zijn, waarin eveneens een stormklok wordt geluid. Maar dit terzijde.

De oorlog is hooguit een kwestie van veertien dagen, denkt iedereen, maar Anthime is daar nog niet zo zeker van. Samen met zijn vrienden, de slagersjongen Padioleau, de vilder Bossis en de zadelmaker Arcenel, wordt hij naar de Ardennen gestuurd. Hetzelfde lot is weggelegd voor Charles, onderdirecteur in de schoenenfabriek waar Anthime boekhouder is, en zijn rivaal in de liefde. Allebei dingen ze naar de hand van Blanche, de dochter van de fabriekseigenaar. De auteur pendelt heen en weer tussen het Ardense front en het thuisfront, waar Blanche een bezoekje brengt aan de huisarts en een buitenechtelijke dochter ter wereld brengt. Drie van zijn makkers zullen het niet kunnen navertellen. Exit Charles, exit Arcenel en exit Bossis, die op plastische wijze door een granaatscherf met zijn maag aan een steunbalk wordt gespietst. Padioleau wordt blind na een gifgasaanval. Voor onze held is de oorlog na welgeteld vijfhonderd dagen voorbij. Een granaatscherf, 'kort als een naschrift', rukt zijn rechterarm af, tot grote afgunst van zijn strijdmakkers. De verrassende ontknoping wordt in amper twee zinnen afgehaspeld.

Soundtrack

Jean Echenoz is een stilist in hart en nieren, met oog voor de pietepeuterigste details. De gruwel van het slagveld is voor hem vaak aanleiding om de lezer allerlei wetenswaardigheden bij te brengen. Dat een verloren arm een gewichtsverlies van drieënhalve kilo vertegenwoordigt. Dat vliegtuigen, die nooit eerder voor militaire doeleinden waren gebruikt, eerst alleen voor verkenningsmissies werden ingezet. Of dat Franse dorpen schatting betaalden om niet te worden gebombardeerd. De complete inhoud van een soldatenransel wordt over anderhalve bladzijde geëtaleerd, iedere verandering in het reglementaire tenue wordt beschreven en zelfs het dierenleed in oorlogstijd komt uitgebreid aan bod. Een heel hoofdstuk is gewijd aan een taxonomie van fok- en gebruiksdieren, huis-, gezelschaps- en sierdieren, onder de wapens gebrachte dieren en randgevallen 'waar niemand precies van weet waarom ze ooit oneetbaar zijn verklaard'. Ook die informatieve passages zijn stilistisch tot in de puntjes gesoigneerd.

De soundtrack bij dit uitgepuurde, filmische proza is de basso continuo van het kanongebulder op het slagveld. Het lawaai en de stank worden beschreven alsof u er zelf bij was. De lezer ziet moeiteloos voor zich hoe de infanterie chargeert op de tonen van de Marseillaise, terwijl de regimentsfanfare speelt 'zonder de minste valse noot, waarna, juist toen ze de maat herhaalden waarin het bloedige vaandel wordt geheven, de fluit en de alt dood neervielen'. De grote oorlog van de kleine man wordt beschreven in magistrale, trefzekere, ritmische zinnen, waarin geen woord te veel staat.

JEAN ECHENOZ

14.

Vertaald door Martin de Haan, De Geus, 126 blz., 15,95 ? (e-boek 12,99 ?). Oorspronkelijke titel: '14'.

De auteur: kreeg in 1999 de Prix Goncourt voorJe m'en vais. De voorbije jaren verdiepte de schrijver zich in Maurice Ravel, Emil Zátopek en Nikola Tesla.

Het boek: Het verhaal van Anthime, een doodgewone Fransman die onder de wapenen wordt geroepen.

ONS OORDEEL: puntgaaf, uitgepuurd proza, waarin geen woord te veel staat.

¨¨¨¨¨

Verberg tekst

Kortzichtigheid en opportunisme. Ingedikt tot weinig meer dan 100 bladzijden beeldt Echenoz (1947) wrang ironisch doorschoten de Franse onmacht in W.O.I uit. De mobilisatie is een feit en Anthime, boekhouder bij een schoenenfabriek, vertrekt welgemoed maar onvoorbereid met zijn drie vis- en drinkvrienden naar het oorlogsfront. Zijn hautaine broer Charles, directielid bij dezelfde fabriek, reist eveneens af en sneuvelt als eerste als zijn verkenningsvliegtuigje wordt neergehaald. Het lot van Icarus! Thuis bevalt vriendin Blanche van zijn dochter. Ook de drie vrienden ondergaan successievelijk de grillen van het onontkoombare noodlot. Zelf verliest Anthime zijn rechterarm, keert terug naar de Vendée, waar Blanche zich liefdevol over hem ontfermt. Maar de fabriek floreert, want levert voor veel geld inferieur schoeisel aan het leger! Niet zozeer de innerlijke beleving, de gemoedstoestand van de personages tekent hier het menselijk tekort als wel de zichtbare kloof tussen illusie en dodelijke werkelijkheid. En de regimentsfanfare, die speelde voort, binnen schootsafstand! Verberg tekst